تعریف مال چیست؟ و انواع اموال
تعریف دکترین حقوق مدنی از مال
تعریف اموال از نظر دکتر حسین صفایی:
اموال جمع مال است و آن چیزی است که قابل استفاده بوده و ارزش مبادله اقتصادی و داد و ستد داشته باشد. فرق بین مال و شیء این است که مال همواره دارای ارزش مبادله اقتصادی و قابل تقویم به پول است. ولی شیء ممکن است ارزش مبادله اقتصادی داشته و یا نداشته باشد. بنابراین هر مالی شیء است ولی هر شیء مال نیست. مثلا آفتاب و هوا، که در داد و ستد بکار نمی روند و ارزش مبادله اقتصادی ندارند و قابل تملک و تقویم به پول نیستند، شیء هستند لیکن مال به شمار نمی‌آیند.
مفهوم مال از نظر دکتر کاتوزیان:
از نظر حقوقی، به چیزی مال گویند که دارای دو شرط اساسی باشد:
۱) مفید باشد و نیازی را برآورد، خواه آن نیاز مادی باشد یا معنوی؛
۲) قابل اختصاص یافتن به شخص یا ملت معین باشد.
اشیائی، مانند دریاهای آزاد و هوا و خورشید، از ضروری ترین وسائل زندگی است؛ ولی، چون هیچکس نمی‌تواند نسبت به آن ادعای مالکیت انحصاری کند، مال محسوب نمی‌شود.
نکته: هر شیء، برای اینکه بتوان آن را مال نامید، باید دو ویژگی زیر را داشته باشد:
- ارزش مبادله اقتصادی و داد و ستد داشته باشد.
- قابل تملک خصوصی باشد.
انواع اموال
در قانون مدنی، اموال براساس معیارهای مختلف، به چند دسته تقسیم می‌شوند. از این رو اقسام مال عبارتند از:
۱) اموال مادی و غیر مادی
اموال مادی: اموالی هستند که قابل احساس با یکی از حواس ظاهره می‌باشند، مانند کتاب، میز و خانه.
اموال غیر مادی: اموالی هستند که نمی‌توان آنها را با یکی از حواس ظاهره احساس کرد، ولی دارای ارزش داد و ستد و قابل تقویم به پولند، مانند حق مولف و حق مطلب.
۲) اعیان و منافع
+ تعریف اعیان: اعیان جمع عین است و آن مالی است مادی، که به طور مستقل در خارج وجود دارد و قابل احساس با یکی از حواس ظاهره است، مانند زمین، کتاب و لباس.
عین را می‌توان به حالت های زیر تقسیم نمود:
- عین معین
- عین کلی
- عین مشاع
- عین مفروز
⇐ عین مشاع: مالی مادی و محسوس است که دو یا چند نفر در آن شریکند به گونه‌ای که سهم هیچ یک از آنان مشخص نیست و هر شریک در جزء‌جزء مال سهیم است، مانند یک دانگ مشاع از شش دانگ یک ملک.
⇐ عین مفروز: مالی است که مشترک بین دو یا چند شخص نیست و متعلق به یک شخص است.
نکته: کلمه مفروز هنگامی به کار می‌رود که مال مشاعی بین شرکاء تقسیم می‌شود و سهم هر یک مشخص و متمایز می‌گردد که آن را سهم مفروز و عمل تقسیم را افراز می‌گویند.
+ تعریف منافع: منافع جمع منفعت است و آن مالی است که اسقلال نداشته، به تدریج از عین حاصل می گردد و ممکن است مادی و محسوس نباشد؛ مانند سکونت در خانه و سواری اسب؛ و نیز ممکن است در نتیجه تراکم به صورت عین درآید؛ مانند ثمره درخت و نتیجه حیوان.
نکته: تقسیم اموال به اعیان و منافع در مواردی، از جمله در مورد بیع و اجاره، به کار می‌آید؛ مثلا می گویند بیع تملیک عین و اجاره تملیک منفعت است (مواد 338 و 466 قانون مدنی).
۳) اموال مصرف شدنی و اموال مصرف نشدنی
+ اموال مصرف نشدنی (اموالی که با انتفاع از آنها عین باقی می‌ماند):
استفاده از بعضی اموال با بقا عین ممکن است، بدین معنی که بهره‌گیری از آنها موجب نابودی آنی عین نمی‌گردد، مانند خانه و لباس که به آن مال قابل بقا نیز گفته می‌شود.
+ اموال مصرف شدنی (اموالی که با انتفاع از آنها عین نابود می‌شود):
اموالی هستند که استفاده از آنها با بقا عین ممکن نیست و انتفاع از آنها مستلزم نابودی آنهاست، مانند میوه و دیگر موارد غذایی که جزء اموال مصرف شدنی است.
نکته: موارد قابل استفاده در حقوق مدنی از جمله در مبحث اجاره (ماده 471 قانون مدنی) و عاریه (ماده 637 قانون مدنی) به کار می‌آید.
۴) اموال مثلی و مالی قیمی
+ مال مثلی: مالی است که عرفا اشباه و نظایر آن زیاد باشد، مثل برنج، حبوبات و … .
+ مال قیمی: مالی است که اشباه و نظایر آن نیست و یا اشباه آن عرفا کم باشد مثل یک آثار باستانی، یک کتاب خطی یا خانه ای که دارای وضع و موقع خاصی باشد.
نکته: تشخصی مال قیمی و مثلی ضابطه خاصی ندارد و تشخیص این معنی با عرف است.
مثلی که در این قانون ذکر شده عبارت از مالی است که اشباه و نظایر آن نوعاً زیاد و شایع باشد مانند حبوبات و نحو آن و قیمی مقابل آن است. معذلک تشخیص این معنا با عرف می‌باشد.
نکته: این تقسیم بندی در مواردی همچون غصب (ماده 311 قانون مدنی) به کار برده شده است.
۵) اموال منقول و غیرمنقول
طبق ماده ۱۱ قانون مدنی، اموال بر دو قسم است منقول و غیر منقول.
+ اموال منقول: اموال مادی که قابل جابه جایی از مکانی به مکان دیگر باشند، و این جابه جایی موجب خرابی خود مال یا محل استقرار آن مال نشود، مال منقول گفته می‌شود (ماده 12 قانون مدنی).
+ اموال غیرمنقول: اموالی را که از مکانی به مکان دیگر که اصلا قابل جابه جایی نیستند، مانند زمین یا با جابه جایی آنها به خود مال یا محل استقرار آن مال، آسیب وارد می‌کند، مال غیرمنقول می‌گویند، مانند مصالح به کار رفته در ساختمان (ماده 19 قانون مدنی).