اموال منقول و غیرمنقول

قبل از مطالعه این درس، برای اینکه بدانید تعریف مال چیست و اموال به چه دسته هایی قابل تقسیم است درس “تعریف مال چیست؟ و انواع اموال” را مطالعه کنید.

پس یکی از تقسیمات اموال، تقسیم مال به منقول و غیرمنقول است.

طبق ماده ۱۱ قانون مدنی، اموال بر دو قسم است منقول و غیر منقول.

+ اموال منقول: اموال مادی که قابل جابه جایی از مکانی به مکان دیگر باشند، و این جابه جایی موجب خرابی خود مال یا محل استقرار آن مال نشود، مال منقول گفته می‌شود (ماده 12 قانون مدنی).

+ اموال غیرمنقول: اموالی را که از مکانی به مکان دیگر که اصلا قابل جابه جایی نیستند، مانند زمین یا با جابه جایی آنها به خود مال یا محل استقرار آن مال، آسیب وارد می‌کند، مال غیرمنقول می‌گویند، مانند مصالح به کار رفته در ساختمان (ماده 19 قانون مدنی).

انواع اموال غیرمنقول

با توجه به مواد 12 تا 18 قانون مدنی، می‌توان اموال غیر منقول را به چهار دسته تقسیم کرد:

1) اموالی که ذاتا غیرمنقول هستند.

منظور از اموالی که ذاتا غیرمنقول هستند اراضی است. سطح زمین، اعماق زمین و آنچه از معدن و سنگ و خاک در آن است جزء اموالی هستند که ذاتا غیرمنقولند.

نکته: البته چیزی که در سطح یا اعماق زمین وجود دارد تا هنگامی غیرمنقول محسوب است که از آن جدا نشده باشد. بنابراین موادی که از زمین استخراج می‌شوند، پس از جدا شدن از زمین، منقول به شمار می‌آیند.

2) اموالی که بواسطه عمل انسان غیرمنقول هستند.

اموال منقولی که به واسطه عمل انسان غیرمنقول می گردند دارای سه شرط می‌باشند:

اول- ذاتاً منقول باشد.

دوم- در زمین یا ساختمان بکار رفته باشد.

سوم- هرگاه بخواهند آن مال را از زمین یا ساختمان جدا نمایند خراب یا ناقص گردد و یا نقص و خرابی در محل آن پیدا بشود.

⇐ مواد 13 تا 16 قانون مدنی مثال های متعددی از اموالی که بواسطه عمل انسان غیرمنقول شدند، هستند.

نکته: میخ یا هر چیزه دیگری که به دیوار کوبیده شده اگر کندنش موجب خرابی محل آن گردد، غیرمنقول است.

نکته: مصالحی که قبل از اینکه در بنا به کار رود منقول بوده باشد، در اثر به کار رفتن در بنا جزء ساختمان شده و غیرمنقول می‌شود، و مجدد هرگاه ساختمان خراب گردد آن مصالح منقول می‌شوند.

3) امـوال در حکم غیرمنـقول

بعضی از اشیاء منقول، با آنکه قابل نقل است، چون اختصاص به امور زراعت و آبیاری دارد، از حیث «صلاحیت محاکم» و «توقیف اموال» در حکم اموال غیرمنقول شده است. به اموال در حکم غیرمنـقول، «اموال غیرمنقول حکمی» یا «در حکم غیرمنقول» گفته می‌شود.

علت این استثناء فایده عملی است که از ارتباط کامل این اموال با زمین به دست می‌آید؛ یعنی قانونگذار خواسته است که با این حکم از جدا شدن اموال منقولی که لازمه آبیاری و زراعت است از زمین جلوگیری کند: اگر لوازم زراعت طبق قاعده کلی در زمره اموال منقول محسوب شود، چون توقیف این اموال با شرایط ساده‌تری امکان دارد، همیشه بیم (ترس) آن می‌رود که آلات و ادوات زراعت توقیف شود و زمین بدون استفاده باقی بماند.

نکته: مطابق این ماده، برای آن که مالی در حکم غیرمنقول باشد، دو شرط لازم است:

1) باید ذاتا منقول باشد. مانند گاو و گاومیش (و یا هر حیوان دیگری که برای آبیاری زراعت یا خانه و باغ‌ اختصاص داده شده است)، تلمبه و ماشین و اسباب و ادوات زراعت و تخم‌ و غیره.

2) باید مالک، آن را به عمل زراعت یا آبیاری اختصاص داده باشد. پس اگر تراکتوری هم برای هموار کردن راه و هم برای شخم زن به کار رود، نمی‌توان آن را در حکم غیر منقول دانست.

4) اموال غیر منقول تبعی

مقصود از اموال غیرمنقول تبعی اموالی است که، به تبعیت از اموال غیر منقول، غیرمنقول به شمار می‌آیند. به اموال غیر منقول تبعی، «تابع غیرمنقول» یا «به تبع غیرمنقول» گفته می‌شود.

اصولا تقسیم مال به منقول و غیرمنقول ناظر به اموال مادی است و حقوق مالی که قابل احساس با حواس ظاهره نیستند نه منقولند و نه غیر منقول.

پس، اگر لازم باشد که این حقوق نیز به منقول و غیرمنقول تقسیم شود، به جای توجه به ماهیت حقوقی آن، باید موضوع حق را در نظر گرفت: بدین ترتیب، حقی که موضوع آن مال غیرمنقول است، به تابعیت از موضوع خود، غیرمنقول به شمار می‌رود و حقی که بر مال منقول وجود دارد منقول است.

نکته: طبق ماده 18 قانون مدنی، سه مورد از اموال غیرمنقول تبعی به شرح ذیل است:

1) حق انتفاع از اشیاء غیر منقوله مثل حق عمری و سکنی.

2) حق ارتفاق نسبت به ملک غیر از قبیل حق‌العبور و حق‌المجری.

3) دعاوی راجعه به اموال غیر منقوله از قبیل تقاضای خلع ید و امثال آن.

انواع اموال منقول

+ اموال منقول بر دو قسم است: منقول ذاتی و منقول حکمی.

1) اموالی که ذاتا منقولند. (مواد 21 و 22 قانون مدنی)

+ اشیائی که نقل آن از محلی به محل دیگر ممکن باشد، بدون اینکه در خود یا محل آن ها خرابی پدید آید، ذاتا منقول هستند (ماده 19 قانون مدنی).

+ اقسام اموال منقول ذاتی:

• مصالح بنائی از قبیل سنگ و آجر و غیره
• کشتی‌های کوچک و بزرگ
• قایق‌ها
• آسیاها
•  و …

2) اموالی که در حکم اموال منقول می‌باشند. (ماده 20 قانون مدنی)

+ منظور از اموال منقول حکمی (اموال در حکم منقول) اموالی هستند که جنبه مادی ندارند (مانند ثمن مبیع یا قرض) ولی منقول ذاتی اموال مادی و ملموس هستند (مانند کشتی یا قایق).

» نکات کلی اموال منقول و غیرمنقول

+ اصل در اموال، منقول بودن است و اموال غیرمنقول استثناء بر اصل هستند و باید آن ها را منحصر به مواردی دانست که در قانون ذکر شده است. بنابراین، هرگاه در موردی نص قانونی وجود نداشته و در منقول یا غیرمنقول بودن مال تردید حاصل شود، مانند مالکیت های فکری یا معنوی، باید مال را منقول به شمار آورد.